(романдан үзүндү)
ДАГАА ЧЫЛДЫГ МЕН
Шаанда улустуң шаг үени – хар, чылды санаары база бир янзы турган чүве-дир ол. Чижээлээрге, хүнде 12 шак бар. Олар дөгере аттарлыг:
Бирээ, ийи, үш, дөрт, беш, алды, чеди, сес, тос, он, он бир, он ийи – Күске, Инек, Пар, Тоолай, Улу, Чылан, Аът, Хой, Мечи, Дагаа, Ыт, Хаван дижир.
«Мен эртенгиниң дөрт шакта тургаш, орайның он ийи шакка чедир ажылдадым» дээн болза, «тоолай шакта тургаш, хаван шакка чедир ажылдадым» дээр-дир ийин. Күскеден хаванга чедир ийи долганырга, дүн-хүннүң чээрби дөрт шагы ол. Ол ышкаш хар, чылды база он ийи эргилделиг кылдыр санаар. Үениң эргилдезинде төнмес-батпас бар-ла чылдар – кызыгаар чок чүве чок, он ийи чыл бар. Ол төнерге база-ла катап эгелеп турар. Ол он ийи чылдың аттары-биле бо он ийи шакты адаан. Ооң ужуру-биле кижиниң төрээн чылы азы хүнү-даа ийик, чыл бүрү дакпырлавас, а он ийи чылдың бодунга барып таваржырга, «чылы кирер» деп чүве ол.
Мен дагаа чылдың күстүң адак айының он чедиде эртенгиниң хой шакта төрүттүнген кижи-дир мен.
Бурунгу улустуң чаңчылы-биле ол чыл бүрүзү тус-тузунда бот-шынарлыг болур дижир. Чижээлээрге, хаван чыл болза, тараалаң үнүш, дүжүт чаагай чыл. Чүге дээрге хаван болза, хөрзүнден чемненир, ынчангаш озук хаайы-биле хөрзүн коптарып ажылдаар амытан.
Дагаа чыл болза, куш амытан элбек болур. Куш чүнү-даа чиир – тараа, мочурга, суг курту-даа чиир. Ынчангаш база дыка бай чыл. Ооң-биле кады дагаа чылдың бир онзагай чүвени – шак үеде чазыг чок «болчаглыг чаагай чыл» дижир. Чүге дээрге дагаа хүннүң он ийи шагын дөгере алдаг чокка медээлеп алгырар, шак дег куш дижир. Ол чылын кижи аас-кежиинден озалдап, чыдып-даа кагбас, далажып эрте-даа бербес, шынчы чыл апаары ол.
Бо-ла бүгүнү сен канчап билип алган сен дээрге, шагда бичии уруглар бот-боттарының чылын мактап, кагжыр-маргыжар боор чүве. Кижи бүрүзүнүң бодунуң чылының тускай мөзүзүн шыдаар-ла шаа-биле мактап билир. Чижээ, мээң акым Бадый аът чылдыг, дуңмам Узун-кыс күске чылдыг. Аравыста кагжы бээр бис. Мен үстүнде чугаалааным шынарларны оон-даа артык хөөредип билир мен. Ынчаарымга, Бадый хөөрээр:
(уланчылыг)
#Ангыроолдуңтоожузу #СтепанСарыгоол #Чылдар #Шагаа #Сылдысчыгаш_Солун
