Чонар даш – онзагай даш. Ол Тыва Республиканың байлаа, улусчу культураның бир нептереңгей кезээ болур. Сураглыг даш чонукчулары колдуунда Бай-Тайга кожууннуң Кызыг-Даг сумузунда чурттап чоруур. Оларның чонар даштан кылган чогаалдары бир тускайлаң болуп турар. Чонар даш (агальматолит) чер иштинге чыдар. Ооң кол шынары – чымчаанда. Мастерлер даш бүрүзүнүң дүрзүзүн, хемчээлин, өңүн барымдаалап ажылдаар.
Тыва даш чонукчулары колдуунда дириг амытаннар дүрзүзү кылыр. Оларга аът, хой, өшкү, инек, сарлык, теве, сыын, киш дээш өске-даа дириг амытаннар хамааржыр. Ооң-биле чергелештир тыва чонукчулар боттарының уран чүүлүнде хуулгаазын улуну, мерген угаанныг чыланны, эрес мөгелерни, шыдырааны, Азия диптиң төвүнүң тураскаалын, янзы-бүрү ыдык демдектерни (чол демдээ, хээлер) дээш өске-даа уран хевирлерни көргүзүп турар.
Тывада чонар даш уран чүүлү кончуг делгереңгей. Бай-тайгажыларның чонар даштан кылган уран чүүлүн школа-даа, кожуун-даа, республика-даа чергелиг делгелгелерге көрүп болур. Оларның уран талантызын чүгле тывалар эвес, бүгү делегейниң кижилери магадап көрүп турар. Сураглыг даш чонукчулары Хертек Тойбу-Хаа, Раиса Аракчаа, Бригад Дүпчүр дээш кымнарны чок дээр. Оларның ажылдарын Тываның 60 маадыр аттыг чурт-шинчилел музейинден көрүп болур.
В. Салчак “Оран өө” деп чогаадыкчы ажылында тыва чоннуң бурунгу философиязын чонар даш уран чүүлүнде бир дугаар мөөңү-биле сиилбип көргүскен (чурук).
Г. Д. Сундуй
«Улусчу ужурлар»
