Тываның үнелеп четпес эртинелериниң бирээзи, харлыг тайганың аңы – ирбиш. Ол дээрде шаштыккан бедик тайгаларның езулуг ээзи. Күш-шыдал, авааңгыр, дидими-биле аңаа деңнежир аң чок деп болур. Кижи чедип көрбээн тайгаларда чаңгыс-чаңгыс болуп алган чоруур, чааскаанзыралга ынак. Кижи караанга белен-селен черле көзүлбес.
Шаанда тывалар ирбишти караа-биле көрген кижини канчаар-даа арга чок аас-кежиктиг кижи деп санаар чораан. Аңнарның хаанын көрген кижиниң аймаанга эки талаже улуг өскерлиишкин болурунга бүзүрээрлер. А бир эвес азыраан мал-маганынче ирбиш халдаан болза, долгандыр хүрээлелге бир-ле багай чүвени боду билбейн кылыпканындан, шииткел кылдыр хүлээп алыр турган.
Ирбиш айыылдыг араатан, тудуп алыр дээн олчазынга кам-хайыра чок. Олчазын шак-шагы-биле кедеп чыткаш, хенертен шураан соонда, ооң аспаандан үнери болдунмас. Тываның бедик даглары дег тывызык, чоргааралдың, хосталганың демдээн оштаан амытан-биле тыва чон чүс-чүс чылдарда кады кожа амыдырап келген-даа болза, ол ында-хаая кижилер караанга көстүр.
Кызыл дептерже киир бижиттинген араатан Мөңгүн-Тайга, Бай-Тайганың харлыг тайгаларында чурттап турар.
Ирбиш – ыттан оранчок бедик, улуг амытан. Диис аймаанга хамааржыр. Узун дурту — 103-130 см, кудуруу 90 дан 105 см чеде бээр. Бедии 60 см хире. Эр аңнар оон бедик болур. Деңзизи 22-55 чеде бээр, эр-кызындан хамааржыр. Дүгү силиг, кара шокарларлыг, терең 5 см чеде бээр. Сырый дүгү кыштың чыккылама соогундан камгалаар.
Ирбиш бүрүзү девискээрлерлиг болур. Чүгле оон аңнаар. Өйлеп-өйлеп девискээрин кезип, аңгы-аңгы аргалар-биле демдектеп каап турар. Хемчээли улуг болганындан каш хонук кезип кээр. Эр ирбиштиң девискээринге 2-3 кыс ирбиш турар.
Кыс ирбиштер оолдары-биле чоруур. Ийи чыл болгаш чаңгыс төрүүр. Часкы, чайгы үеде төрүүр. Колдуунда 2-3 оолдуг болур, ховар 4-5 болур. Эр аң оолдарын өстүрүшпес. Чүгле кыс аң карактап, аңнап өөредир. Олар төрүттүнүп келгеш караа көзүлбес болур. 6-8 неделя болгаш караа көстүп, халчып эгелээр. Баштайгы 6 неделя иштинде авазын эммер. Удаваанда авазы-биле аңнап эгелээр. Ийи кыш эрткен соонда боттары амыдырап билир аппаргаш, авазындан чарлырлар. Кыс аң 20 бичии ажыг чыл чурттар.
Шаанда ирбишти аңнаарын хорувайн турган үеде ооң кежи дыка аар өртектиг болганындан, төтчеглекчилер төндүр аңнаар дей бээрге, ону адарын хоруп каан. Ол үеде ирбиштиң кежи-биле кыс улуска шубалар даарап турган. Ирбиш – Россияның болгаш Моолдуң кызыл дептеринде кирген.
Чуруктарны интернеттен алган.
#Снежныйбарс #Краснаякнига #Ирбиш #Сылдысчыгаш_Солун
