Этикет деп сөс “чаңчыл” деп грек сөстен укталган. Ол дээрге өг-бүлеге, хөй-ниити черинге, өске чурттарга сагыыр шуут-ла дүрүмчүдүп каан чурум болур. Ол чурумга кижиниң сөс-домаандан, шимчениглеринден, көрүжүнден эгелээш, кеттинеринге, чемнениринге, ол ышкаш чагаа бижииринге дээш дыка хөй чүүлдер хамааржыр. Национал этикет дээрге кандыг-бир тускай чоннуң бодунуң девискээринге турумчаан дүрүмнерни, чаңчылдарны ынча дээр. Янзы-бүрү чоннарның ёзу чаңчылдары, ужурлары хөөн, күзел, сорулга талазы-биле каттышса-каттышса, делегей чергелиг апарып, ниити сагыыр чүүлче шилчий бээр. Ону ниити ужурлар дээр. Кайда ужурлар эки сагыттынып турар болдур, ында кижилер харылзаазы эптиг, ажыл-херек бүдүрүкчүлүг болур. Эптиг-эвилең чорук кандыг-даа чоннарда барык дөмей. Ынчалза-даа чамдык таварылгаларда шуут удурланышкак чүүлдер база турар. Чижээ, Тывага азы Моолга өгге кирген аалчыга баштай шай кудар. Көшкүн, агаар-бойдузу кадыг чоннуң ужуру ындыг. А Европа чурттарында шайны хамык дой доозулганда – эң сөөлүнде эккээр. Тыва кижиге шай манаары халанчыг боору магат. Ам канчаар – ужурну эдерер апаар. Хүндүлүг аалчылар келгенде, тывалар ак-көк кадак, сүттүг шай, а орус чон кырында дус салып каан төгерик хлеб сунар. Индияда аалчыларны чечек-биле аргаан венок-биле, а американнар анаа-ла хол тутчуп уткуур. Тыва улус хүнде чаңгыс катап экилежир, а орус улус үш удаа “Доброе утро”, “Добрый день”, “Добрый вечер” деп мендилежир. Тыва улусчу ужурларда бойдуска хамаарылга онзагай черни ээлеп турар. Ол чүл дизе, тыва кижиге бойдус амылыг чүүл кылдыр билдинер. Ынчангаш тайга-таңды, хем-далай ээзи дээн чижектиг чончу билиишкиннер ам-даа бодунуң амылыг утка-шынарын чидирбээн.
Ооң-биле чергелештир моол, хакас, алтай чоннарда база-ла ындыг: оран-таңдыдан, ай-хүнден, дээрден кежик дилээр, оларны сүзүглээр, оларга чалбарыыр. Чемниң дээжизин ынаар өргүүр, тускай ёзулал кылыр. Аржаан суглуг черге барган тыва кижи кажан-даа ооң бажынче халывас, арта баспас, ооң чанын бокталдырбас, саваң-биле чунмас. Чунар сугну аңгы савага кудуп алыр. Ол база этикет-дир. Орус чоннуң чаңчылы бир тускай. Чижээ, орустар чечектерни хөлчок чарашсынар, оларны тарыыр, ажаар, өске улуска белекке бээр. Чарашсынган чечээн чула соп алгаш, чыттаар. А тывалар ындыг эвес. Чечекти чеже-даа чарашсынза, чула сокпас, белекке бербес чораан. Чүге дизе ол амылыг, чула соптарга, бичии болгаш өлүп каар. Чечек бодунуң оңар үезинге чедир чурттаар ужурлуг.
“Кижи төлү каяа-даа чоруур, куш төлү каяа-даа ужар.” Ынчангаш ниити ужурларны сагыыры каяа-даа албан апаардыр.
«Улусчу ужурлар» Г. Д. Сундуй. Чурукту интернеттен алган.
