Темир Моӊгуш: «Угаан-медерел биле күш-дамыр­ны деӊге сайзырадыр спорт»

Республиканыӊ спорт школаларыныӊ тренерлери чылдыӊ-на муӊ-муӊ оолдар, уругларны спорттуӊ аӊгы-аӊгы хевирлеринге өөредип турар. Оларныӊ аразында барык дөрт чүс хире кижини Темир Моӊгуш, Айдыӊ Ондар, Даши Хүлер, Шолбан Моӊгуш, Анжелика Куулар деп аныяк тренерлер дзюдога өөредип турар.
«Тываныӊ аныяктары» солуннуӊ планы ёзугаар «Сүбедей» спорткомплекизинде дзюдо секциязыныӊ тренери Темир Орланович Моӊгуш-биле ужуражып, чугаалаштывыс.

Темир Моӊгуш – республиканыӊ аныяк тренерлериниӊ бирээзи. Ол – Россияныӊ дзюдо талазы-биле спорт мастери, Сибирь Федералдыг округтуӊ дзюдо чемпио­надыныӊ мөӊгүн медалыныӊ эдилекчизи, бүгү Россия чергелиг маргылдааларныӊ тиилекчизи болгаш призёру.
Өвүр кожууннуӊ Хандагайты суурга 1988 чылда төрүттүнген. Совет Эвилелиниӊ маадыры Т. Кечил-оол аттыг Кызылдыӊ 3 дугаар ортумак школазын 2006 чылда дооскаш, Кызылдыӊ башкы колледжинге өөренип кирген. Ооӊ соонда Тываныӊ күрүне университединиӊ күш-культура факультединге дээди профессионалдыг мергежилди чедип алган.
Амгы үеде «ЦСКА -Тыва» – Армияныӊ Тывада Төп спортчу клувунуӊ (олимпийжи кур­лавыр) спорт школазыныӊ дзюдо тренери болуп ажылдап турар.

– Спорттуӊ дзюдо деп хевирин кажан өөренип эгелээниӊерни, тренер деп мергежилди шилип алганыӊар дугайында номчукчуларывыска таныштырып көрүӊерем, хүндүлүг Темир Орланович.
– Дзюдо дээрге угаан-медерел биле күш-дамырны катай сайзырадыр спорт болур. Кызыл хоорайга Респуб­ликаныӊ спорт школазыныӊ дзюдо секциязынга он ийи харлыымда тренировкалап эгелээн мен. Тренер башкым – Вячеслав Карбыевич Моӊгуш, Тыва Республиканыӊ алдарлыг ажылдакчызы. Ол секция­га башкывыс меӊээ болгаш эш-өөрүмге ниити күш-шыдал белеткелин чорудуп, дзюдонуӊ техниказын болгаш тактиказын өөретпишаан, сорулгалыг, туруштуг болурунга чаӊчыктырып, кижизидип каан. Кичээлдеривис ынчан ТР-ниӊ Дзюдо федерациязыныӊ залынга болуп турган.
Дзюдо, бир дугаарында, бот-­үнелелди, бот-чурумну, бот-хыналданы негээр, кижи бодун боду кижизидер угланыышкынныг спорттуӊ олимпийжи хевири-дир. Хүндүлүг тренеривис Вячеслав Карбыевич бисти кара чажывыстан тура ынчаар негеп, өөредип турган. Ынчангаш дзюдону ол ояар сонуургап, спортчу мергежил кылдыр шилээн мен. Тываныӊ күрүне университедин 2014 чылда доозуп алгаш, ол-ла секциялап турган спорт школамга («Олимп» республиканыӊ олимпийжи курлавырныӊ спорт школазынга) тренер болуп ажылдай бердим. А 2015 чылда «ЦСКА -Тыва» комплекистиг спорт школазы ажыттынган. Ол болза РФ-тиӊ Камгалал яамызыныӊ – Шериг-агаарныӊ Чепсектиг Күштериниӊ Самара хоорайда Төп спорт школазыныӊ Тывада салбыры болур. Бичии уругларныӊ болгаш чалыыларныӊ тускайлаттынган (олимпийжи курлавыр) спорт школазы – дзюдо, бокс, хостуг хүреш, ча адар, уран гимнастика деп дөрт спорт хевирлеринге өөредир сорулгалыг.

– Республикада ниитизи-биле дзюдо секцияларыныӊ кижизидикчи утка-шынарыныӊ дугайында чүнү чугаалап болур силер?
– Спорт школаныӊ сорулгалары, анаа школа-биле дөмей, өөредир, кижизидер, көскү чедиишкинниг түӊнелдерге чедирер. Республикада дзюдо секциялары Кызылдыӊ, Ак-Довурактыӊ, Чадаананыӊ, Сүт-Хөлдүӊ, Барыын-Хемчиктиӊ, Улуг-Хемниӊ, Тес-Хемниӊ спорт школаларында бар. Тожу кожуунга чоокта чаа ажыттынган.
Дзюдо деп сөстү очулдурарга, «чымчак орук» дээн. Ол сумо хүрештиӊ дзю-дзюцу «чымчак уран чүүл» азы чепсек чокка демисежир хевиринден укталган. Ооӊ үндезилекчизи – Дзигаро Кано, япон педагог, аныяк эртемден, 1860–1938 чылдарда чурттап чораан. Аӊгы-аӊгы школаларныӊ эӊ-не эки аргаларын системажыдып тургускаш, оларныӊ аразында амы-тынга айыылдыг техникаларны ап каапкаш, «Кодокан» деп дзюдо школазын 1882 чылда үндезилеп тургускан. «Дзюдо дээрге аныяктарныӊ ниити өөредилгезинге болгаш күш-дамыр дадыктырарынга херек дайынчы спорт, хүн бүрүде сагыыр амыдыралчы философия­лыг уран чүүл болур» – деп, ол та­йылбырлап турар.
Дзюдо болза, даӊгырактыг дүрүмнүг спорт-тур. Хүндү­лээчел, эрес-дидим, шынчы, топтуг-томаанныг, бодун кон­т­­рольдаар, чарылбас быжыг найыралдыг, долгандыр турар улуска хүндүткелдиг болуру дзюдонуӊ дүрүмнери-дир.
Өөреникчилеривисти угаан-медерел болгаш күш-дамыр талазы-биле таарымчалыг, бо ийи таланы деп-деӊ тудуп, хөөннежип (гармония) өзүп сайзырааар кылдыр чаӊчыктырып турар бис.

– Аныяк тренер башкы болуп ажылдап, келир үениӊ элээн хөй салгалдарын спортка өөредип турарын дыӊнаарга, магаданчыг болгаш өөрүнчүг-дүр. Өөреникчилериниӊ көскү спортчу чедиишкиннерлиг болуру – тренер бүрүзүнүӊ өөрүшкүзү болгай. Силерниӊ ындыг өөрүшкүӊер дугайында чугаа­лап көрүӊерем, башкы.
– Тренер кижи спорт школага өөренип келген чаштарга спортчу билиглерни өөретпишаан, оларны кижизидер, боттары сорулга салып алгаш, ону чедип алыр дээш, кызымак, шыдамык болурунга чаӊчыктырар. Кол сорулгазы спортчуларны белеткээри болганда, 1, 2, 3, 4 чыл-даа өөренген соонда, белеткелиниӊ чада аайы-биле дужаар нормативтери, квалификациязы турар. Чижээ, дзюдода курунуӊ өӊү квалификациязын көргүзүп турар. Ак кур – эге чадазы, сарыг биле кызыл-сарыг өӊнүг курлар – чалыы назылыг спортчуларныӊ чадазы, ногаан кур – 2,3-кү разрядтыӊ, көк кур – 1-ги разрядтыӊ, хүреӊ кур – спорт мастериниӊ кандидады, а кара өӊнүг кур – Россия Федерациязыныӊ спорт мастери деп чергени көргүзүп турар.
Ёзулуг спортчу болуру негелдеден болгаш тура-соруктуг болурундан хамааржыр. Ынчангаш өөреникчилер чылдыӊ-на квалификацияны эртип, маргылдааларга, турнирлерге киржип турар. Россияныӊ Спорт яамызыныӊ албан ёзу-биле эрттирер маргылдаалар календарында кирген хемчеглерге киржири эӊ-не кол болур. Хоорай, рес­публика чергелиг маргылдааларга тиилээн оолдар Сибирь Федералдыг округтуӊ маргылдааларынга киржир. Аӊаа тиилээннерин Россия чергелиг маргылдааже чорудуп турар бис. Чижээ, өөреникчим Сүге-Маадыр Каӊ-Демир бүгү Россия чергелиг маргылдаага 1-ги черни алган. Оон Рос­сия­ныӊ бирги чери дээш 18 харга чедир оолдар аразынга 7 ду­гаар черни алган. Ол безин улуг чедиишкин-дир. Чүге дизе ол маргылдааларга дыка хөй киржикчилер келир. Бир деӊзиге безин 60 хире кижи болур. Алдан кижиниӊ аразындан чеди дугаар черни чедип алыры безин амыр эвес. Оон бирээзи Хертек Оточ – СФО-нуӊ бирги чери дээш маргылдааныӊ тиилекчизи, а Ондар Александр – өөреникчилер Спартакиадазынга 3-кү черни чаалап алган. Янзы-бүрү маргылдааларга, турнирлерге тиилээн өөреникчилеривис база хөй-дүр ийин.

– Делегейде болгаш бис­тиӊ республикада дзюдонуӊ сайзыралыныӊ дугайында сонуургадып көрүӊерем, Темир Орланович?
– Бүдүн делегейде эӊ-не билдингир үш спорт дээрге футбол, чиик атлетика болгаш дзюдо болуп турар. Ол Япо­ния­га тывылган спорт-даа болза, амгы үеде дыка хөй чурттарда сайзырай берген. Ынчангаш чурт бүрүзү дзюдонуӊ аргаларыныӊ аттарын, ниити терминнерин япон дылга болгаш боттарыныӊ дылынга өөредип турар. Бис­тер арга бүрүзүн орус болгаш япон дылга канчаар адаарын, чүү дээрин өөредип, айтып берип турар бис. Ол дзюдонуӊ ниити дылы болур. Келир үеде оолдар каяа-даа чеде бээр болза, өске спортчулар-биле чугаалажырда, аргаларныӊ япон аттарын билир болза, аӊаа даянып, чугаалажыры эптиг болуп турар.
Россияныӊ Дзюдо федерациязы бистиӊ чуртувуска ону сайзырадыр сорулгалыг ажылдап турар. Интернетте сайтызындан сонуургап көрүп болур силер. А бистиӊ регионга дзюдону сайзырадып хөгжүдери-биле, Тыва Республиканыӊ Дзюдо федерациязы деп хөй-ниити организациязын тургускан бис.
Дзюдо секциязынга ниити негелде ёзугаар 7 харлыг оолдар, уругларны хүлээп алыр. Школа доозарынга чедир өөредир. А спорт талазы-биле эртем-мергежил чедип алыр күзелдиг өөреникчилеривис­ти ортумак тускай болгаш дээди өөредилге черлеринче дужаап кирип алырынга белеткеп турар бис.

– Республиканыӊ аӊгы-аӊгы кожуун-сумуларында ажылдап, амыдырап-чурттап чоруур аныяк-чалыыларга «Тываныӊ аныяктары» солунун таварыштыр чагыг сүмерни илередириӊерни дилээр-дир бис.
– Салып алган сорулгазынга бүзүрелин ышкынмазын, угаан-медерелин болгаш мага-бодунуӊ күш-дамырын хүнден хүнче сайзырадып чоруурун чагып сүмелээр-дир мен. Бир эвес аныяктар-даа, улуг-даа кижилер дзюдону ылап сонуургап азы күш-дамырын сайзырадып алыр күзелдиг болза, эжиивис ажык. ТР-ниӊ Дзюдо федерациязынга чедип келгеш, тренерлерден арга-сүмени ап болур – деп, аныяк тренер Темир Моӊгуш түӊнеп чугаалаан.
«Сүбедей» спорт комплекизинде болуп турар дзюдо сек­­ция­зыныӊ өөреникчилери чоокта чаа Россияныӊ чеди дакпыр самбо чемпиону Саян Хетек-биле ужурашкан. Делегейниӊ самбо Кубогунуӊ эдилекчизи, чемпион Саян Хертек-биле оларныӊ тренер башкызы школачы үезинде дзюдо, самбо секциязынга өөренип чораан дээрзин дыӊнааш, өөрүп магадап турганнар.
Республиканыӊ спортчулары улуг-биче-даа кижилерге кадык-чаагай амыдыралды суртаалдаар талазы-биле үлегерин көргүзүп, болур-чогуур ажылдарны ынчаар кылып чорудуп турар.

Р. ДЕМЧИК чугаалашкан.

Тыванын аныяктары/Молодежь Тувы

Меню