Тыва улус чаа төрүттүнген чаш уругга хепти баш удур белеткевес. Бо чаңчылын амгы үеге чедир тыва чон сагып чоруур. Чаш уруг чаа төрүттүнүп кээрге, анай азы хураганның чымчак кежинден кылган уруг туткуужунга орааптар. Ындыг туткууштар чаш уруг төрүттүнген өгге сестен хөй турар. Шак ол туткууш-биле ораап каан чаш уругну кавайлап каар. Соок үелерде уруг туткуужунуң кырындан дөрбелчинней даарап каан кидис хапчыгашче чаш уругну киир суптар. Ол хапчыгаштың бут дужу тудуш дөрбелчин, ооң кыдыгларын өңнүг пөс-биле кыдыглап хаштап каан болур. Чаш төлдүң бажының адаанга иштинде дүк чымчактап салып каан сыртыкты салыр.
Кажан чаш уруг кавайындан, чөргээнден улгадып өзерге, ооң бир дугаар хевин – чучакты хураган, өшкү, ивиниң чымчак чуга кежинден даарап бээр. Чучакты амгы чаш өпеяаларның алгыг хөйлеңи (распашонка) ышкаш кылдыр даарап чораан: ооргазын бүдүн кештен быжар, а оң, солагай хойлары мурнунуң ортузунга уткужуп кээрге, мойнунда баглар-биле тудуштур баглап алыр кылдыр даараар. Ынчангаш чучакты пөс-биле додарлап алыр. Пөстү чучактың эгиннерин ажыр салгаш, додарлааш, кыдыгларын кеш-биле чараштап хаштаар. Чамдыкта чучакты улуг хойлуг кылдыр база быжып даараар, солагай талазы оң талазын шыва ала берген болур. Чучакты кыдыгларын кырлап даараан тиг-биле тудуштур даараар. Чаш кижи чучакты бичиилеп, сыңмастай бергиже, кедип кээр. Оон дараазында ону дуңмазынга арттырып бээр. Чучак кеткен соонда, бичии оолга, кыска (2-3 харлыг) бичии тыва тонну даарап берип эгелээр.
Чаш уругларның бир дугаар кедер идии – бопуктар. Бопукту кидистен даараар. Ону чаш уруг үңгеп, өг иштинге кылаштап турар апаарга, даарап берип, кедирип эгелээр. Бопук хончузу биле майыын бир азы ийи кезиндек кидистен бүдүн кылдыр даарап каан кидис уктарга дөмей. Амгы үеде кожууннарда ам-даа 2-3 харлыг бичии уругларга бопуктарны кидис-биле иштеп каан хөмден даарап кедирбишаан, чүгле харын, оларның кезектерин, шаанда дег, ийи кезектен эвес, а хончузун, майыын, улдуңун аңгы бышкаш, араларын ыскыттап тургаш даараар апарган. Бичии улустуң бопуктарының хончузу оларның дискээ хире болур.
Кыс, оол уругларның идиктери бот-боттарындан ылгал чок.
Чаш улуска кидистен даараан бопуктардан аңгыда, хөвеңниг азы дүк салган бопуктар база кедирер чораан. Хөвеңден азы дүктен бопукту пөстү сырып тургаш, даарап каар.
Бичии уруглар шору улгадып, элээди назын чеде бээрге, улуг улуска ышкаш, кадыг хөм идиктерни даарап кедирер.
Алган дөзү:
Ховалыг Р.Б. Тыва үндезин хеп – Новосибирск – 2018. А. 259-261
