Делегейде хөй-хөй бөлүк кижилер чурттап чоруур. Олар аңгы-аңгы нациялыг. Нация дээрге ниити чурт девискээрлиг, төөгүлүг, чаңгыс аай культуралыг, дылдыг, чаңчылдарлыг болгаш чүдүлгелиг чон дээни ол. Чижээ, Тывада тывалар, Моолда моолдар, Хакасияда хакастар, Россияда орустар деп чоннар чурттап-амыдырап чоруур. Оларның чугаалажыр дылы база аңгы-аңгы — тыва, моол, хакас, орус. Делегейниң чоннары кежиниң өңүнүң аайы-биле үш расага (бөлүкке) чарлыр: европоид – ак кештиг улустар, монголоид – сарыг кештиг улустар, негроид – кара кештиг улустар. Чон бүрүзү агаар-бойдузунуң аайы-биле таарыштыр кылган бажыңнарлыг, өглерлиг, идик- хептиг болгаш аъш-чемниг. Чижээ, мал-маган тудуп, көжүп-дүжүп чоруур улус өглерлиг (тывалар, моолдар, хакастар), орустар ыяш бажыңнарлыг, украиннер кулузун хаталыг, соңгу чүктүң улузу иви кежи-биле шып каан яранга дээр чадырлыг (тожу улузу база чадырлыг), а японнар саазын бажыңныг чораан. Ол ышкаш чоок чурттарның чаңчылдары дөмейлешкек бооп болур. Янзы-бүрү чылдагааннар-биле чамдык улус өске чурттарга чурттаар ужурга база таваржып турар. Чижээ, Кыдаттың Синь-цян Уйгур районунда, Моолдуң Ховд, Баян-Улгий, Хубсугул аймактарында тывалар чурттап чоруур. Красноярск крайның Усинск деп черде бир кезек тывалар бар. Кижи амыдыралының аайы-биле каяа-даа, кандыг-даа черге, кандыг-даа чон аразынга чеде бээр. Оларның дыл-домаан билбейн, имнээр-даа ужурга таваржыр. Өске чон аразынга омак-сер-
гек, эвилең-ээлдек болур, ук чоннуң ёзу-чаңчылдарын хүндүлээр, аргалыг болза, оларны сагыырын оралдажыр. Өске чер чоруур апарза, баш бурунгаар ооң дугайында ном, сеткүүлден номчуур, билир кижилерден айтырар. Кижи төлү каяа-даа чоруур, куш төлү каяа-даа ужар. Ынчангаш сээң чуртуңда чурттап чоруур өске сөөк кижилерге, аалчыларга хүндүткелдиг, а өске чер-чуртка чеде бергеш, төлептиг болуру — кижиниң ниити культуразының чарылбас кезии.
гек, эвилең-ээлдек болур, ук чоннуң ёзу-чаңчылдарын хүндүлээр, аргалыг болза, оларны сагыырын оралдажыр. Өске чер чоруур апарза, баш бурунгаар ооң дугайында ном, сеткүүлден номчуур, билир кижилерден айтырар. Кижи төлү каяа-даа чоруур, куш төлү каяа-даа ужар. Ынчангаш сээң чуртуңда чурттап чоруур өске сөөк кижилерге, аалчыларга хүндүткелдиг, а өске чер-чуртка чеде бергеш, төлептиг болуру — кижиниң ниити культуразының чарылбас кезии.
Л. Бүдүп, З. Монгуш
