Шыяан ам. Эртенгиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда, Сүт-Хөл шалбаа Сүмбер-Уула тей турар шагда-даа чүвең иргин.
Бир-ле черге Дөң-Хөөжүк дээр оолдуг, ындыг кончуг ядыы-даа эвес, ындыг кончуг бай-даа эвес ирей, кадай улус чурттап чоруп-тур. Бир-ле катап авазы оглунга:
— Улуг ак шарың мунуп алгаш, бызааларың сүрүп эккел!—деп олурган иргин.
Дөң-Хөөжүк-даа чүзү боор, улуг ак шарызын мунуп алгаш, бызааларын дилеп чоруп-ла каап-тыр. Та кажанга, та чежеге дилеп келген чүве, тып чадап кааш, чанып олурган. Аал-чуртунуң турган черинге кээрге, чаңгыс баглаажы арткан, өөнүң орнунда өлең сиген үнүп келген, ада-иези шагда-ла көжүп чоруй барган бооп-тур.
Чаа, күжүр эр-даа чүзү боор, улуг ак шарызы-биле баш углаан черже ыглап-сыктап чоруп-ла олуруп-тур. Ол-ла чорааш, бир-ле кыры кыламалай доңа берген хемге келгеш, чортуп кежип чыдырда, шарызының чаваа чарылгаш, өлүп калган. Дөң-Хөөжүк канчаар-даа аайын тыппайн, боданып олургаш, идиктеп чоруур ийи илиг кестиин ужулгаш, шарызының карааның чаан кескеш, от салып алгаш, оозун шиштеп олуруп-тур.
Ынчап олурда, артында бир-ле чүве:
— Артыңда чүү чүвел ол, Дөң-Хөөжүк?—деп кыйгырыпкан. Дөң-Хөөжүк хая көрнүп кээрге, артында чүве-даа чок болган. Оон ам шиштеп алган караан көөрге, чок бооп-тур. Ынчап олурда, база-ла:
— Артыңда чүү чүвел ол, Дөң-Хөөжүк? — деп, база катап алгырып-тыр. Дөң-Хөөжүк хая көргеш, дедир көрнүп кээрге, шарызы чок, ооң орнунда Чылбыга кадай олуруп-тур.
Чылбыга:
— Мээң өөмге бараалы. Ында мээң сен ышкаш бичии оолдарым бар. Оларның-биле ойнаар сен. Бир эвес барбас болзуңза, сени мен чиптер мен — деп олурган.
Шыяан ам.
Чылбыга-даа Дөң-Хөөжүктү улуг барбазынга суккаш, чүктеп алгаш, чанып чоруп каан иргин. Дөң-Хөөжүк көрүп чоруурга, барбада улуг ойбак бар болган. Ол ойбактан үне берип болур бооп-тур.
Чылбыга кадай бир черге келгеш:
— Кижи чүктээн кижи дыштаныр чүве дээн — дээш, дыштанып олуруп алган. Дөң-Хөөжүк улуг ойбактан бүдүү үнгеш, дөң терезин артынга чашты берип-тир. Чылбыганың оолдары авазын кайы ырактан-на көрүп кааш:
— Ававыс кел чыдыр! Ававыс кел чыдыр!— дижип халчып олурганнар иргин.
— Адыр, оолдарым, мен мындыг бичии оол эккелдим, кады ойнаар силер — дээш, барбазын ажыдыптарга, куруг бооп-тур.
— А кулугурну, Дөң-Хөөжүктү! Кайда-чүде бардың?—деп, көк дээрни хөлбеңнедир, кара черни сирттиледир кышкырыптарга, Дөң-Хөөжүк корткаш:
— Мында мен, кырган-авай! Мында мен!—дээш, чаштынып чыткан черинден халып келген иргин. Чылбыга кадай Дөң-Хөөжүктү өөнге эккелгеш, улуг хапка хаптааш, дүндүкке аскаш:
— Мен бо кулугурнуң бүүрээн быжырып чиир бүрүлүг ыяштан, баарын быжырып чиир пар ыяштан эккээйн, оолдарым — дээш чоруй барып-тыр. Чылбыга чоруй баары билек, Дөң-Хөөжүк Чылбыганың чеди агбагар сарыг баштыг оолдарын көгүдүп:
— Мени чежиптиңер, оолдар, мен аваңар келгиже, силерниң-биле ойнап алыйн — дээн иргин.
— Шынап-ла, ынчаалыңар — дээш, Чылбыганың оолдары Дөң-Хөөжүктү черге дүжүрүп, хаптан уштуп аптырлар.
— Ынчаарга мен чаштынайн, силерни мен «че» дээримге, мени тывар силер — деп турган иргин.
Шыяан ам. Дөң-Хөөжүк ийи илиг кестиин белеткээш, эжик аксынга кедеп туруп алгаш:
— Че!—деп алгырыпкан. Чылбыганың оолдары үнүп кээрге, боскун одура кескеш, октап-ла, боскун одура кескеш, октап-ла тургаш, чеделдирзин өлүрүп каапкан иргин.
Оолдарының борбак бажын орунга шуглап кааш, эъдин улуг пашка дүлгеш, ханын чумурга куткаш, өг артынга чаштып туруп ап-тыр. Удаваанда Чылбыга кадай ыяжын дүжүргеш, өөнче кирип келгеш, пашта эътти көргеш:
— Аа, мээң оолдарым Дөң-Хөөжүк ышкаш чүвелерни борастаптар апарган-дыр але!—деп амырап олурган иргин.
«Дөң-Хөөжүк кулугурнуң бүүрээ бышкан бе» — дээш, бүүректи чиирге, бодунуң бүүрээ бүрт дээр болган-дыр. «Дөң-Хөөжүк кулугурнуң баары бышкан бе?» дээш, баарын чиирге, бодүнүң баары барт дээр бооп-тур. «Дөң-Хөөжүк кулугурнуң баарын чииримге, барт дээр, бүүрээн чииримге, бүрт дээр кандаай чоор» — деп, Чылбыга кайгап олуруп-тур. Дөң-Хөөжүктүң эъди бышкан бе дээш көөрге, эъди быжа берген болган иргин.
Чылбыга оолдарынче:
— Ой, оолдарым! Эъдиңер быжа берип-тир, тургаш чиңер!— деп алгырып-тыр.
Оолдары сураг.
— Ой, оолдарым! Эъдиңер быжа берип-тир, туруп чиңер! — дээрге-даа, сураг.
— Чоп кончуг уйгужу чүвелерил моң! — дээш чоорганны ажып октапкан. Оолдарының чүгле борбак баштары чуглуп чыткылаан иргин.
— А, халак! Кулугур Дөң-Хөөжүктү, оолдарымны өлүрүп каапкан! Кайда бардың, чүде бардың? — деп алгырып-кышкырып үне халып кээп-тир.
— Мында мен, кырган-авай, мында!—дээш, Дөң-Хөөжүк шарызының чаваа чарлып калган дожунче халып-ла каан иргин.
Дошка чедип келгеш, чумурда ханны чара шанчыптарга, хан дош кырынче төктү берген. Чылбыга Дөң-Хөөжүктүң соондан халып ора, оолдарының ханын көргеш, «оода-ла оолдарымның ханын сугже бадырбаайн» — дээш, дошту чылгап чыдырда, дылы дошка чыпшына берген.
Чылбыга чыда:
— Оглум, Дөң-Хөөжүк, мени адырывыт, ам сени чивес мен —деп, чугаалап чадай-чадай буугайнып чаннып чыткан иргин.
— Аа, боскум одура кезивит дидир сен бе? — дээш, халып баргаш, боскун одура кезип өлүрүп каап-тыр. Чылбыганың иштин чара кезиптерге, ада-иези, мал-маганы шупту үнүп кээп-тир.
Чаа күжүр эр-даа чүү боор, өг өглээр черинге өөн өглеп, мал малдаар черинге мал малдап, оюн оя, чирин чире чурттап чоруй барып-тыр оо!
Тоолду Чөөн-Хемчик районнуң Сүт-Хөл чурттуг Ооржак Хартыга Коданович ытканын ооң оолдары Шожаа, Мыктыр-оол олар сактып бижээннер.
Дөң-Хөөжүк
