Ынчалза-даа хем кыдыынга болгаш хемге дыштанып, эштип барган кижилер, ылаңгыя бичии уруглар, оолдар эң-не бөдүүн дүрүмнерни безин сагывайын баары билдингир. Сугга эштип тургаш тенектенип, кады эштип турган эжин сугже киир идип ойнаар чоруктарны болгаш сугга эштип, дыштанып тура сагыыр ужурлуг дүрүмнерни сагывас таварылгаларны суг өршээвес. Харын-даа кижиниң амы-тынын ап, айыыл -халапка таварыштырып болур.
Мурнунда чылдарның чайгы өйүнде Улуг-Хем, Чаа-Хөл, Бай-Тайга, Сүт-Хөл кожууннарының девискээринде кирип турар суглуг черлерге 4 айыыл-халаптыг таварылга болган. Эзиртир арага-дары ишкеш, суглуг черлерге биче хемчээлдиг суднолар ажыглаар дүрүмнерни сагывайн айыыл-халапка таваржып 7 кижи сугга дүжүп, амы-тынындан чарылган. Оларның иштинде 1 назы четпес кижи бар. Ол ышкаш, эштип дыштанып тургаш 5 кижи сугга дүжүп өлген. Оларның иштинде 2-зи бичии 3 харлыг чаштарның ада-иезиниң харыысалга чогундан оларны айыыл-халаптан чайладып шыдаваан.
А бо чайгы сезон чаа-ла эгелеп чорда, май төнчүзү, июнь эгезинде безин суг айыыл-халавынга чаш төлдер эзирик ада-иезиниң азы хайгаарал чок арттырганындан болуп турарын дыңнап, телевидениеге-даа көргүстү.
Бо таварылгаларны сайгарып көөрге, шупту эзириктиң хайы. Эки эштип билбес хирезинде танывазы суглуг черге эзиртир суксун ижип алгаш шак мындыг байдалга кээп турар. Эштип билбес кижи эриктен ырап, терең черге таварышканда коргуп, сүрээдээр. Ынчангаш сугга дүжүп болурунуң чылдагааны ол. Чамдык кижилер кады чораан өөрүнүң мурнунга бодунуң эштип шыдаарын көргүзүксээр байдалдар база бар. Эриктен ырадыр эштип, суг иштинге үр шымныптарын оралдажыр. Ындыг кижилер сугга сагыыр дүрүмнерни хажыдып, бодунуң амы-тынын айыылдыг байдалга тургузуп турар.
Эштип билир кижи сугга эштип тургаш, бодун дидим болгаш хостуг алыр. Ынчалза-даа, эки эштип билир-даа болза, өске айыылдыг байдалдар туруп кээп болур. Ол дээрге, сугга эштип турган кижиниң холу азы буду курлу берип болур. Ындыг таварылгада хол, будтуң шимчээшкини чок болуп кижи суг дүвүнче кирер. Холу-буду курлу бергиже чедир хөлүн эртир доңуп турар кылдыр эштип туруп бербес болза эки. Сугнуң температуразы 17-18 градус турда 10-15 минут иштинде эштип болур.
Бир эвес хол азы буду курлур деп барган байдал тургустунуп келир болза, дараазында дүрүмнерни ажыглаар:
— бир дугаарында дүрген эрик кырынче үнерин оралдажыр.
— холдуң салаалары курлуп эгелээр болза, адыжын күштүг, чудуруктанып чыыра туткаш, холду билектен хере октавышаан адыштың салааларын хере салыр.
— будтуң чода шыңганы курулганда доңгайып алгаш будтуң бажындан ийи холдап тудуп алгаш күш-биле бодунче тыртар.
— будтуң дөңмек шыңганы курлу бээр болза, кижи будун соонче дискек адаандан, будтуң кажык чоогундан холу-биле тудуп алгаш, оорга талазынче дыртар. Бир эвес холдуң азы будтуң курлуру читпес болза, база катап кылырын оралдажыр.
База бир эштип тургаш сагыыр ужурлуг дүрүм — белеткел чокка ырак черге эштип болбас. Ырадыр эшти берген кижиге херек апаар болза дуза чедирери база берге апаар. Хемге эштирде айыыл чок болзун дээш кайы хамаанчок черлерге эжинмес. Ылаңгыя эриктери кадыр, суг иштинде оът-сиген (баларлыг) үнүп турар черлерге, эриктерин кыдыында шиш дазылдарлыг черлерге эштип болбас. Билдинмес черлерге сугже шымнып, шурап болбас. Чүге дээрге сыык черге таваржыр болза, сугже шураан кижи суг дүвүнге бажы-биле үзүп, моюн чүстерин кемдедип, угаан- медерелин чидирип, сугга дүжүп өлүп болур.
Хемге моторлуг судно ийикпе азы катер эрткенде, ооң соонда улуг чалгыг болгаш долганчыктар тургустунар. Ол кончуг айыылдыг. Ынчангаш моторлуг судно эштип турар кижилерже чоокшулап эртер хире болза, баш бурунгаар эрикче үнүп алыр болза айыыл чок болур. Кежээ орай хемде эштип турар кижилер турар болза моторлуг судно башкарыкчызы эскербейн баргаш хөме халып болур.
Кожууннуң социал ажылдакчылары, биче хемчээлдиг суднолар инспекциязы база назы четпээннер-биле ажылдаар инспекцияның шагдаа ажылдакчылары кады хыналда рейдилерни хем-суг эриктеринге чорудуп турар. Хем кыдыы черлерге ада-иези болгаш улуг кижилерниң хайгааралы чок эштип, ойнап чоруур бичии уруглар таваржып турары дүвүренчиг. Эрткен каш хонукта Тываның ол-бо булуңнарынга удаа-дараа сугга кирген чаштарны дүвүрел-биле дыңнадып турду. Ону ада-ие кичээнгейге алыр ужурлуг.
Ынчангаш хүндүлүг чонувус, ада-иелер!
Хемге дыштанып барганда кончуг улуг харыысалгалыг, серемчилелдиг болуп көрээлиңер. Эң ылаңгыя бичии уругларны карактап, оларның амы-тынын айыыл-халаптан чайладып, камгалап көрээлиңер, чонум. Ол ышкаш, кижи бүрүзү бодунга ап келгени аъш-чем савалары дээш өске-даа бок-биле дыштанып барган чериңер, эриктерни бокталдырбас деп чүвени база угаап бодаңар. Хем-сугларга сула чаңнап, оваарымча чок болур болза, суг өршээвес деп чүвени утпаңар.
Алексей ХАЯН,
биче хемчээлдиг суднолар инспекциязының улуг инспектору
