Тываларның чаа чылды ай санаашкыны-биле чогум кажан, кайы үеден бээр демдеглеп эгелээнин тодаргай чугаалаары берге, ынчалза-даа ону түрктер, уйгурлар таварты Түрк күрүне үезинде-ле (VI-VIII вектерде) билир турганы билдингир, чүге дизе түрк бижиктерниң эң-не хөйү Тывада демдеглеттинген-не болгай. Чогум албан-ёзузу-биле Шагаа – сарыг шажынны (буддизмни) сөөлүнде XVIII векте хүлээп алганының, ылаңгыя тываларның 1757 чылда Цин империязынче киргениниң соонда демдеглеп эгелээн деп элээн тодаргай чугаалап болур. Манчы-кыдат күрүнезинге амыдыралдың бүгү талалары, ооң иштинде байырлалдар эрттирери шыңгыы чурумга чагырткан чораан. Тыва Республиканың Курүне архивинде бар документилерден алгаш көөрге, ол 1816 чылдан бээр эртип турары билдингир болуп турар. Тывалар Шагааны боттарынын национал байырлалы кылдыр санап, ону чыл бүрүзүнде байырлап эрттирип турар. Тывага Шагаа байырлалы база катап бодунуң байырлал утка-шынарынче кирген. Бо чараш, чаагай бурунгу байырлалывысты ам албан-езузунун күруне байырлалы кылдыр чарлаан. Ол хүннү дыштаныр хүн кылдыр доктааткан. Шагааны он ийи чылдың эргилдезин барымдаалап эрттирер. Оларның эреңгей чыскаалы бо: күске чыл, инек чыл, пар чыл, кодан чыл, улу чыл, чылан чыл, аът чыл, хой чыл, сарбашкын чыл, дагаа чыл, ыт чыл, хаван чыл. Шагаанын кол утказы – чаа үе-шагны уткуп, эрткен чылдың ажыл-ижин төндүрүп, чаа чуртталгаже, адыл-агыйже кирип турарын илередип турар улуг байырлал.
Тывалар Шагаага белеткелди күзүн-не эгелей бээр турган. Оът-сиген четче бышкан күскү үеде ааржы-быштак, өреме-чөкпек, саржаг, ээжегей чергелиг хамык-ла ак чемин, семис хоюн дөгергеш, үүжелеп белеткеп алыр. Херээжен улус Шагаа айы чоокшулап олурда, өг-бүледе кижи бүрүзүнге чаа тон даараар. Эр кижи чылгызындан шагаалап мунар чааш, чоруккур, эки аъттарын белеткеп, чел, кудуруун чазаар. Тараалаң черниң кижилери Шагаада кадык кылыр бир барба чиңге-тарааны тускай уургайга хөөп алыр, ону эрги чыл төнүп турда уштуп алыр. Ак-тарааны бастыргаш, бир барбаны дээрбеге тырттырып алыр, ону боова, боорзак, манчы, хуужуур кылырынга ажыглаар. Бир барба арыг арбайны тускай барбага шыгжаар, ону чугле Шагаа чоокшулап орда, чес пашка хоорар, арыглап соктаар, хоюдур дээрбелээш, хаптарга уруп шыгжаар. Мал-маганныг болгаш шынаа черниң азы чер ортузунуң кижилери байырлал хүнүнде чонга дүлүп бээр дээш, ынчан дөгерер иртти, сергени болгаш харын-даа шарыны баш удур аңгылай шилип алыр. Оларны башкы соокта дөгергеш азы соккулааш, хамык эъдин бүрүнү-биле хырбачалаар, үүжелээр. Чылгылыг болгаш шыырак бай кижилер Шагаа хүнүнде чонга салыр дээш, бир сувай бени чишке үндүрер турган. Бе казызы-биле чочактаан чиңге-тарааны баалыңныг тавактарга долдур-долдур ургаш, шагаалап келгеннерге салыр.
