Чалгын-оол Чыжыргана – Кызылдың 9 дугаар гимназиязының тергиин эки өөреникчизи. Ол бо чылын экзаменнерин шупту эки демдектерге дужаагаш, 9-ку классты кызыл аттестаттыг дооскан. Чыжыргана- бичиизинден тура-ла өөредилгеге салымныг, өөрениринге ынак кижи. Ооң эге класстарга өөреткен баштайгы башкызы – Тартан-оол Чодураа Витальевна. Башкызының дугайында Чыжыргана мынчаар чугаалап турар: «Мээң баштайгы башкым Чодураа Витальевна дыка эки. Ол бисти дыка кызып өөредип, бичиивистен тура өөренир чурумга чаңчыктырган. Башкывыс чазык чаңныг, кончуттунуп, хыйланып турбас, кезээде бисти деткиир, бир-ле чазыг кылыпкан болзувусса, бисти көгүде аарак, частырыгларывыс эдип бергеш, моон соңгаар ындыг чазыг кылбас кылдыр чагыыр турган. Эге класстардан-на клазывыс-биле янзы-бүрү мөөрейлерге киржип, эки черлерни ап келген бис. Ынчангаш башкывыска дыка ынак бис. Башкывыс бисти ам-даа, таваржып келгеш-ле, сургап, чагыгларын берип чоруур».
Оон-даа ыңай өөредилгеге кызымак уругдан каш айтырыгларны салдым.
— Кандыг эртемнерни сонуургаар сен, Чыжыргана? – деп, сонуургарымга, ол мынча дээн:
— Эге класстарга өөренип тургаш, шупту эш-өөрүм-биле бир дөмей, күш-культура, сан болгаш англи дыл кичээлдерин хөлчок сонуургаар турган мен. Чоорту улуг класстарга келгеш, биология болгаш химия кичээлдеринге хандыкшып, бо эртемнерге шыңгыы белеткенип, өөренип турар мен. Билдине берген боор, келир үеде дуржулгазы бедик, эки билиглиг эмчи болур күзелим улуг, ынчангаш бо эртемнер меңээ дыка херек бооп турар.
— Өөредилгеден хостуг үеңни канчаар эрттирип турар сен?
— Школага кичээлдеримден аңгыда, чүнү-даа сонуургаар мен, сонуургалдарым дыка хөй. Спорттуң волейбол, баскетбол, бут бөмбүү дээш оон-даа өске кандыг-даа хевирлерин сонуургаар мен. Школамга аргыттынар бөлгүм барып турдум, аңаа башкымны Оюн Лариса Оюновна дээр. Дыка эки, бисти ажыктыг чүүлдерге өөреткен башкым-дыр. Ооң-биле кады «Город мастеров» деп мөөрейге киришкеш, 2-ги черге төлептиг-даа болдум. База ол ышкаш хостуг үемде номнар номчуурунга дыка ынак мен, синтезаторга ойнаарын база дыка сонуургаар чордум. 5-7 класстарга өөренип тургаш, танцы-сам бөлгүмү барып турган мен. Самнаарынга ынаам аттыг, улуг сонуургал-биле барып турдум. Оон аңгыда, хөй-ле кинофильмнер, турк хөй сериалыг кинолар, дорамалар көөрүнге хөлчок ынак мен. Ол хөй көрүп турар киноларым меңээ өөредилгеже сонуургалдыг болурумга идиг болуп турар деп санаар мен.
Хостуг үемде өг-бүлемге, авам-ачам, кады төрээннеримге амданныг чем кылып бериксээр мен. Ылаңгыя плов кылырымга, дыка чаагай болур чорду. Чаңгыс сөс-биле чугаалаар болза, чүнү-даа сонуургаар мен, сонуургалдарым хөй-янзы.
— Эмчи мергежилинге сонуургалың канчап тыптып келгенил база өг-бүлең, кады төрээннериң дугайында чүнү чугаалап болур сен?
— Мээң авам эмнелгеде ажылдап турар, ынчангаш-ла боор, эмчи болурун сонуургай берген чадавас мен, эмчи болур күзелим дыка улуг. Ачам тудуг талазы-биле ажылдап чоруур, оон ыңай, бодумдан улуг ийи кайгамчыктыг акыларлыг мен, менден бичии ийи кыс база бир оол чаптанчыг дуңмаларым бар. Мээң чоок ынак кижилерим – мээң деткикчилерим, келир үеже чүткүүрүнге улуг күштү берип турар даянгыыштарым деп болур мен. Ада-иемге, кады төрээн улузумга меңээ дузазын кадып, мени кезээде чүглендирип чорууру дээш четтиргеним илередир-дир мен.
— Эки түңнелдиг өөренир дизе чүнү канчаарыл, Чыжыргана?
— Өөредилгеге чедиишкинниг болур дизе, бир-ле дугаарында, чалгааравас. Оон аңгыда, шыдавас мен деп чүүлдү кажан-даа чугаалавас болза эки. Бистиң хүндүлүг ынак клазывыс удуртукчу башкызы Татьяна Михайловна үргүлчү бисти чагып сургаарда, «ол бүгү чүгле силерниң бажыңарда» деп чугаалаар турган. Шынап-ла, бис бажывыска боттарывысты чүнү-даа билбес, чүнү-даа шыдавас мен деп боданыр болзувусса, езулуг чүнү-даа билбес, шыдавас апаар бис. Ынчангаш ындыг бодалдарны баштан уштуп адырлыр болза эки.
— Солунувус номчукчуларынга чүнү күзээр сен?
— Кол-ла чүүл – мурнунга салган сорулгалыг болурун күзээр-дир мен. Сорулгазын чедип алыр дизе, бурунгаар чүткүүр, дидим базымнарны кылыр ужурлуг бис. Ынчангаш чаңгыс черге тапталып турбайн, сонуургалдарын дилеп, келир үеже бүзүрелдиг көрүп чоруурун ынак солунумнуң номчукчуларынга күзээр-дир мен!
— Четтирдивис! Сеңээ база күзелдериң бүдүп, орууң ажык болурун йөрээдивис!
Оон-даа ыңай өөредилгеге кызымак уругдан каш айтырыгларны салдым.
— Кандыг эртемнерни сонуургаар сен, Чыжыргана? – деп, сонуургарымга, ол мынча дээн:
— Эге класстарга өөренип тургаш, шупту эш-өөрүм-биле бир дөмей, күш-культура, сан болгаш англи дыл кичээлдерин хөлчок сонуургаар турган мен. Чоорту улуг класстарга келгеш, биология болгаш химия кичээлдеринге хандыкшып, бо эртемнерге шыңгыы белеткенип, өөренип турар мен. Билдине берген боор, келир үеде дуржулгазы бедик, эки билиглиг эмчи болур күзелим улуг, ынчангаш бо эртемнер меңээ дыка херек бооп турар.
— Өөредилгеден хостуг үеңни канчаар эрттирип турар сен?
— Школага кичээлдеримден аңгыда, чүнү-даа сонуургаар мен, сонуургалдарым дыка хөй. Спорттуң волейбол, баскетбол, бут бөмбүү дээш оон-даа өске кандыг-даа хевирлерин сонуургаар мен. Школамга аргыттынар бөлгүм барып турдум, аңаа башкымны Оюн Лариса Оюновна дээр. Дыка эки, бисти ажыктыг чүүлдерге өөреткен башкым-дыр. Ооң-биле кады «Город мастеров» деп мөөрейге киришкеш, 2-ги черге төлептиг-даа болдум. База ол ышкаш хостуг үемде номнар номчуурунга дыка ынак мен, синтезаторга ойнаарын база дыка сонуургаар чордум. 5-7 класстарга өөренип тургаш, танцы-сам бөлгүмү барып турган мен. Самнаарынга ынаам аттыг, улуг сонуургал-биле барып турдум. Оон аңгыда, хөй-ле кинофильмнер, турк хөй сериалыг кинолар, дорамалар көөрүнге хөлчок ынак мен. Ол хөй көрүп турар киноларым меңээ өөредилгеже сонуургалдыг болурумга идиг болуп турар деп санаар мен.
Хостуг үемде өг-бүлемге, авам-ачам, кады төрээннеримге амданныг чем кылып бериксээр мен. Ылаңгыя плов кылырымга, дыка чаагай болур чорду. Чаңгыс сөс-биле чугаалаар болза, чүнү-даа сонуургаар мен, сонуургалдарым хөй-янзы.
— Эмчи мергежилинге сонуургалың канчап тыптып келгенил база өг-бүлең, кады төрээннериң дугайында чүнү чугаалап болур сен?
— Мээң авам эмнелгеде ажылдап турар, ынчангаш-ла боор, эмчи болурун сонуургай берген чадавас мен, эмчи болур күзелим дыка улуг. Ачам тудуг талазы-биле ажылдап чоруур, оон ыңай, бодумдан улуг ийи кайгамчыктыг акыларлыг мен, менден бичии ийи кыс база бир оол чаптанчыг дуңмаларым бар. Мээң чоок ынак кижилерим – мээң деткикчилерим, келир үеже чүткүүрүнге улуг күштү берип турар даянгыыштарым деп болур мен. Ада-иемге, кады төрээн улузумга меңээ дузазын кадып, мени кезээде чүглендирип чорууру дээш четтиргеним илередир-дир мен.
— Эки түңнелдиг өөренир дизе чүнү канчаарыл, Чыжыргана?
— Өөредилгеге чедиишкинниг болур дизе, бир-ле дугаарында, чалгааравас. Оон аңгыда, шыдавас мен деп чүүлдү кажан-даа чугаалавас болза эки. Бистиң хүндүлүг ынак клазывыс удуртукчу башкызы Татьяна Михайловна үргүлчү бисти чагып сургаарда, «ол бүгү чүгле силерниң бажыңарда» деп чугаалаар турган. Шынап-ла, бис бажывыска боттарывысты чүнү-даа билбес, чүнү-даа шыдавас мен деп боданыр болзувусса, езулуг чүнү-даа билбес, шыдавас апаар бис. Ынчангаш ындыг бодалдарны баштан уштуп адырлыр болза эки.
— Солунувус номчукчуларынга чүнү күзээр сен?
— Кол-ла чүүл – мурнунга салган сорулгалыг болурун күзээр-дир мен. Сорулгазын чедип алыр дизе, бурунгаар чүткүүр, дидим базымнарны кылыр ужурлуг бис. Ынчангаш чаңгыс черге тапталып турбайн, сонуургалдарын дилеп, келир үеже бүзүрелдиг көрүп чоруурун ынак солунумнуң номчукчуларынга күзээр-дир мен!
— Четтирдивис! Сеңээ база күзелдериң бүдүп, орууң ажык болурун йөрээдивис!
Малина СОЛУН-ООЛ
